Nieśmiałość dziecka w wieku przedszkolnym
NIEŚMIAŁOŚĆ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Tematyka dziecka nieśmiałego jest niezwykle istotna, choćby z uwagi na to,
że życie społeczne wymaga wchodzenia w wielorakie interakcje społeczne od najmłodszych lat.
Należy zaznaczyć, że dzieci nie przychodzą na świat z umiejętnościami porozumiewania się,
nabywają ich w toku doświadczeń. Niektóre dzieci wspaniale radzą sobie w kontaktach społecznych.
Umieją wyrażać emocje, dostrajać się emocjonalnie do rówieśników, refleksyjnie analizować
własne i cudze zachowanie, spokojnie reagować w trudnych sytuacjach, bronić swoich praw
bez naruszania cudzych. Inne dzieci tego nie potrafią bądź przychodzi im to z ogromną trudnością.
U dzieci nieśmiałych kontakt z innymi osobami wzbudza silny lęk, stąd wycofują się one z relacji,
stoją na uboczu.
Dzieci nieśmiałe cechuje przede wszystkim:
- bierność społeczna (m.in. małomówność w sytuacjach społecznych, brak inicjatywy, wycofywanie się
z zabaw i wspólnych aktywności);
- lęk społeczny (lęk przed negatywną oceną, wyśmianiem lub odrzuceniem ze strony rówieśników
i osób dorosłych);
- zaniżona samoocena i brak wiary w siebie.
Wpływ nieśmiałości na rozwój dziecka
Problem nieśmiałości dotyczy całokształtu funkcjonowania dziecka. W sferze uczuć - dziecko boi się,
że zostanie źle odebrane przez innych, nie wierzy w siebie, ma poczucie niskiej wartości,
nieustannie boi się wyśmiania, kompromitacji czy porażki. Nieśmiałość wpływa również na sferę poznawczą - utrudnia myślenie i koncentrowanie uwagi, zaburza percepcję (dziecko dostrzega i pamięta głównie
te zdarzenia, które potwierdzają negatywny obraz samego siebie i świadczą o złym nastawieniu otoczenia).
W sferze zachowań występuje zahamowanie aktywności w sytuacjach ekspozycji społecznej:
- nieśmiały przedszkolak nie podejmuje działań z własnej inicjatywy, nie zgłasza się samodzielnie,
gdy nauczyciel zadaje pytanie, nie prosi o wyjaśnienie, jeśli czegoś nie rozumie;
- gdy dziecko ma wypowiedzieć się w obecności nauczyciela lub na forum grupy, często się jąka,
myli, mówi chaotycznie, albo w ogóle nie mówi, milczy, przyjmując postawę bierną;
- nie włącza się w kontakty z rówieśnikami, chyba że zostanie zaproszone; nie umie bronić własnego
stanowiska - podporządkowuje się większości; jest małomówne, a zmuszone do wypowiedzi,
mówi cicho i unika kontaktu wzrokowego.
Nieśmiałość hamuje rozwój dziecka i przyczynia się do powstawanie problemów w wielu sferach jego życia.
Może w przyszłości obniżać osiągnięcia szkolne, pomimo dobrych możliwości poznawczych.
Dzieci nieśmiałe mogą się słabiej uczyć i zapamiętywać, gdyż całą uwagę skupiają na swoich
przeżyciach i dociera do nich mniej informacji z zewnątrz; nie skupiają się one na wykonaniu zadania,
ale na tym, jak je odbierają inni ludzie; jedyną ich motywacją jest uniknięcie porażki (lub żeby nikt tej |
porażki nie widział), a nie osiągnięcie sukcesu. W związku z tym dziecko wybiera tylko zadania
w swojej ocenie proste, osiągając wyniki poniżej swoich faktycznych możliwości.
Ponadto nieśmiałość negatywnie wpływa na budowanie relacji z innymi. Dzieci nieśmiałe często
pozostają "z boku" grupy (mimo iż często nie są odpychane przez rówieśników), mają też tendencję
do spostrzegania tylko tych zachowań rówieśników, które świadczą o odrzuceniu; bywają przedmiotem
agresji ze strony swoich rówieśników (przezwiska, złośliwe uwagi, zmuszanie do wykonywania uciążliwych czynności, bicie). Nie potrafią także skutecznie obronić się przed napastnikiem, dorosłym zaś boją się
poskarżyć ze względu na przewidywane represje ze strony swych prześladowców.
Nieśmiałość przyczynia się również do powstawania poważniejszych zaburzeń emocjonalnych -
dzieci nieśmiałe próbują maskować przeżywane emocje, np. zastępując je innymi (wstyd i lęk niejednokrotnie maskują agresją), na podłożu nieśmiałości często występują zaburzenia lękowe (lęk uogólniony,
fobie dotyczące miejsc, osób i sytuacji, które budzą lęk oraz społeczne zaburzenia lękowe).
Skąd się bierze nieśmiałość
Wielu specjalistów, rodziców i nauczycieli starało się odpowiedzieć na pytanie: skąd się bierze nieśmiałość? Analizując ten problem nie udało się wskazać jednoznacznej przyczyny, jednakże kilka czynników
wydaje się być szczególnie istotnych w pojawianiu się i nasilaniu lęków społecznych:
- specyficzna konstrukcja układu nerwowego - nieśmiałości mogą sprzyjać takie cechy temperamentu,
jak: uczuciowość, wrażliwość, skłonność do zamykania się w sobie, bardzo duża podatność
na przeżywanie stresu, złe tolerowanie stresu;
- styl wychowania - nadmiernie surowy (kiedy rodzice często krytykują lub ośmieszają dziecko,
istotnie ograniczają jego swobodę, zwracają uwagę głównie na "przewinienia") lub nadmiernie opiekuńczy
(rodzice spełniają wszystkie życzenia dziecka i zaspokajają jego wszystkie potrzeby, wyręczają w wykonywaniu najprostszych czynności i w ten sposób ograniczają samodzielność dziecka; w wyniku takich działań
dziecko stając przed jakimś wyzwaniem, nie podejmuje aktywności tylko wycofuje się, gdyż nie wie,
czy samo sobie poradzi;
- zbyt wysokie lub zbyt niskie wymaganiastawiane dziecku - dziecko obarczone zbyt wysokimi
wymaganiami staje się niepewne, czuje, że nie może im sprostać, ma niską samoocenę; z kolei
zupełny brak wymagań prowadzi do braku zaangażowania; jeśli od dziecka nic się nie wymaga,
nie ma ono możliwości zorientowania się, czy poradziłoby sobie z sytuacjami wymagającymi od
niego podjęcia różnych form aktywności;
- złe warunki materialne lub niski status rodziny - wielu specjalistów uważa, iż taki stan rzeczy
może przyczyniać się do powstawania u dziecka poczucia niższości i prowadzić do pojawiania się lęków społecznych.
Rodzice i wychowawcy mogą wiele zrobić, by pomóc swojemu nieśmiałemu maluchowi. Podstawą jest zaakceptowanie dziecka takim, jakim jest. Należy pogodzić się z jego nieśmiałością i tym,
że potrzebuje więcej czasu niż inne dzieci, aby oswoić się z nowymi sytuacjami. Dziecko akceptowane
przez opiekunów łatwiej będzie mogło pokonać swoje bariery wewnętrzne i uwierzyć, że nieśmiali
ludzie też potrafią sobie nieźle radzić w dorosłym życiu.
Jak pomóc nieśmiałemu dziecku?
Przyjrzyj się specyfice trudności dziecka: czy dziecko jest nieśmiałe w kontakcie z jedną osobą
czy w grupie, czy tylko w nowych, nieznanych czy we wszystkich sytuacjach społecznych; czy dziecko ma zahamowania tylko w bardzo określonych sytuacjach (np. telefonowanie, jedzenie w miejscu publicznym,
zabawa), czy we wszystkich. Pozwoli to określić, jakie umiejętności dziecko powinno ćwiczyć.
Ćwicz z dzieckiem sytuacje społecznie trudne (uścisk ręki, patrzenie w oczy, rozmowy z innymi
dziećmi i dorosłymi, przedstawianie się) - najpierw w bezpiecznym otoczeniu (z osobami, które dobrze
zna i lubi), potem z osobami mniej znanymi (np. z nauczycielką drugiej grupy w przedszkolu, kucharką,
rodzicem innego dziecka).
Dokładnie zaplanuj dzień i omów z dzieckiem wszystkie mające nastąpić wydarzenia (dzieci
nieśmiałe nie lubią zmian, bo trudno im poradzić sobie w nowych sytuacjach - coś, co dziecko zna
budzi mniejszy lęk).
Nie zmuszaj do robienia czegoś, czego dziecko bardzo się boi (lepsza jest metoda małych
kroczków - np. zamiast mówionej roli w przedstawieniu, rola statyczna, bycie drzewkiem z boku sceny).
Unikaj "etykietek" - zarówno wypowiadanych głośno do dziecka lub w jego obecności
("ty to jesteś taki nieśmiały", "on się boi, więc nie powie"), jak i swoich wewnętrznych stereotypowych
przekonań o dziecku ("nie będę mu proponować, bo i tak będzie się bał", "nie poradzi sobie" itp.).
Częściej dawaj dziecku do wykonania zadania, w których jest dobre, by doświadczało
więcej sukcesów niż porażek.
Nie używaj nieśmiałości jako wymówki, by dziecko nie musiało czegoś zrobić.
Poświęcaj dziecku więcej uwagi wtedy, gdy odważy się coś zrobić niż wtedy,
gdy się wycofuje.
Rozmawiaj o uczuciach dziecka, nazywaj je i dawaj maluchowi odczuć, że je akceptujesz.
Unikaj zaprzeczania uczuciom ("nie ma się czego wstydzić", "to wcale nie jest takie straszne",
"przesadzasz") i wyśmiewania się z nich.
Stosuj pochwały opisowe - dokładnie opisuj, to, co widzisz, bez formułowania ocen.
Zachęcaj dziecko do wypowiadania się w formie rysunkowej. Dziecku łatwiej jest
wypowiadać się w rysunku niż ustnie (wtedy "plączą" mu się myśli, zaczyna się jąkać).
Ucz dziecko, jak ważne jest uśmiechanie się do innych.
Ucz mówienia komplementów (np. samemu je prawiąc).
Problemy, z którymi borykają się dzieci nieśmiałe i ich opiekunowie są złożone i trudne.
Przezwyciężenie ich wymaga przemyślanych i wielostronnych oddziaływań. Rozsądny,
oparty na wiedzy i miłości stosunek do dziecka, zarówno w domu, jak i w przedszkolu -
to podstawa do pracy z dzieckiem nad złagodzeniem występujących u niego trudności.
Bibliografia:
Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985.
Faber A., Mazlish E., Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Poznań 2008.
Harwas-Napierała B., Nieśmiałość dziecka, Poznań 1979.
Zimbardo P.G., Nieśmiałość - co to jest? Jak sobie z nią radzić? Warszawa 2000.
Opracowała Monika Pawlik